گیلان با مخمل سبز جنگلهای هیرکانی ، سواحل ماسه ای و آبی دریای خزر و کوههای سربه فلک کشیده اش بهشت رویایی گردشگران است اما مردم این خطه می گویند کمبودها و محرومیتهای استان زیر این پرده پر نقش و نگار پنهان شده .هرگاه حادثه طبیعی و مخاطره ای پیش می اید این پرده برای چند روز کنار می رود و بار دیگر به فراموشی سپرده می شود.
این سرزمین سبز ؛ هنوز از وزش تندبادهای گرم و آتش سوزی جنگلهایش خلاصی نیافته دست به گریبان بحران برف شد. از شامگاه یکشنبه ۲۱ بهمن تا سه شنبه ۲۳ بهمن در نقاط مختلف گیلان از هفتاد سانتی متر تا یک و نیم متر برف بارید و بعد از ظهر ۲۳ بهمن زمین لرزه ای ۴.۵ ریشتری نیز در گیلان به وقوع پیوست که اگر خفیف نبود می توانست این بحران را به فاجعه ای تبدیل کند .
جاده ها بسته شد و مسافران بسیاری در مسیرهای منتهی به گیلان به ویژه حد فاصل رودبار به رشت در میان برف و سرما و کولاک گرفتار شدند. در اکثر محورهای منتهی به رشت ترافیک خودرویی ۱۵، ۲۰ کیلومتری در جاده ها شکل گرفت و خودروها زمینگیر شدند.
از ۵۲ شهر این استان ۵۰ شهر در گیلان متاثر از بارش برف و باران بود.برق ۲۵۰ هزار مشترک ، آب شرب ۵۰ روستای گیلان و ۱۲ هزار مشترک شهری استان و ۶۰ درصد سایت های ارتباطی، مخابراتی گیلان براثر قطع طولانی مدت و گسترده برق ناشی از بارش سنگین برف در قطع شد .
وضعیت پیش آمده دو معضل اساسی را در گیلان هویدا ساخت ؛ نخست ضعف شدید زیرساختها به ویژه در بخش نیرو و برق و دوم فقدان مدیریت بحران.
معاون رئیس جمهوری و رئیس سازمان برنامه و بودجه که برای بررسی وضعیت به گیلان سفر کرده بود چهارشنبه شب ۲۳ بهمن در حاشیه جلسه ستاد بحران به خبرنگاران گفت: با هماهنگی ها و اقدامات پیش‌بینی شده، انتظار می‌رود بخش بسیاری از مشکل برق، آب و راه‌ها ظرف ۲۴ ساعت آینده (پنجشنبه شب) برطرف شود.
با این همه برق بسیاری نقاط کلانشهر رشت تا روز جمعه قطع بود و تا روز شنبه ۲۶ بهمن برق حدود چهار هزار مشترک روستایی قطع است.
همه این ها در حالی بود که هواشناسی هشدارهای لازم در این زمینه را داده و متولیان مدیریت بحران نیز در جلسات اداری از آمادگی خود برای مقابله با شرایط حاد خبر داده بودند.
گیلان سالهای ۸۳ و ۸۶ دو بحران برف را با مشکلات عدیده پشت سر گذاشت بی آن که متولیان امر از آن برای آینده درس بگیرند و تجربه مفیدی کسب کنند .
این شد که باز این بار با وجود هشدارهای هواشناسی همچنان در مقابل این حادثه طبیعی دست بسته و ناتوان ماندیم .
مدیریتی برای مواقع بحران
به گفته صاحب نظران مدیریت بحرانْ علمی کاربردی است که به وسیله مشاهده نظام‌مند بحران‌ها و تجزیه و تحلیل آنها در جستجویِ یافتن ابزاری است که به وسیلهٔ آنها بتوان از بروز بحران‌ها پیشگیری نمود یا در صورت بروز آنْ در خصوص کاهش اثرات بحرانْ آمادگیِ لازم امداد رسانی سریع و بهبودیِ اوضاع اقدام کرد.
با این همه و به رغم بروز متناوب بلایای طبیعی در استان گیلان ، متاسفانه آنگونه که شایسته و بایسته و ضروری است شاهد برنامه ریزی مدیریت و آمادگی برای بروز بحران ها نیستیم .
در واقع وضعیت پیش آمده و عدم رفع مشکل چهار روز پس از بارش برف نشان داد که هم به لحاظ نرم افزاری و داشتن اطلاعات از وضعیت موجود ، برنامه و نقشه راه برای حال و پیش بینی برای آینده و میزان آمادگی هم به لحاظ سخت افزاری و تجهیزاتی مانند دستگاه های لازم برای مقابله با بحران دچار مشکلیم.
حجم مشکلات به قدری بود که استاندار گیلان خواستار تخصیص بودجه برای رفع مشکلات شبکه توزیع برق استان ، فرسودگی تجهیزات و نیز تقویت زیرساخت های این بخش شد.
ارسلان زارع روز پنجشنبه ۲۴ بهمن در جلسه ستاد مدیریت بحران با موضوع بررسی آخرین وضعیت آب و برق استان با حضور رییس سازمان برنامه و بودجه، وزیر نیرو و مدیران عضو ستاد بحران گیلان با بیان اینکه ۳۳ درصد از شبکه برق گیلان عمر بیش از ۳۰ سال عمر دارد، تصریح کرد: به این سبب با وقوع هر اتفاق طبیعی ، قطعی برق و در پی آن مشکلات دیگری همچون قطعی آب و ارتباطات در گیلان بوجود می آید.
وی با اشاره به اختصاص اعتباراتی برای جبران خسارت های ناشی از برف در گیلان، از رئیس سازمان برنامه و بودجه خواست در حوزه برق نیز با تامین اعتبارات لازم ، به بهبود شبکه‌های برق استان کمک شود.
زارع با بیان اینکه گیلان جزو پنج استان حادثه خیز کشور است ، گفت : نیازمند تجهیزات مورد نیاز در استان برای مدیریت حوادث طبیعی هستیم.
نماینده عالی دولت در گیلان با تاکید بر ضرورت بررسی چالش های موجود در خدمت رسانی برف اخیر افزود: باید با شناسایی چالش ها و ظرفیت ها نسبت به مدیریت حوادث بعدی اقدام کنیم.
وی با بیان اینکه دمای هوا در برخی مناطق با کاهش ۲۵ درجه ای روبرو و بارش برف در نقاط مختلف گیلان از عصر یکشنبه تا صبح دوشنبه گذشته، دو و نیم برابر از میزان بارش متوسط سالانه کشور نیز بیشتر بود افزود: در دو روز اخیر رکورد مصرف گاز استان با ۲۹ میلیون متر مکعب ثبت شد.
بحران مدیریت ، فقدان آموزش
ایران جزو شش کشور نخست حادثه خیز دنیاست و از ۴۰ بلایای طبیعی تعریف شده ۳۱ بلا در ایران رخ می دهد .
دکتر ابوعلی گلزاری،دکتری مهندسی محیط زیست ، مشاور محیط زیست سازمان برنامه و بودجه و پژوهشگاه نیرو و عضو کرسی یونسکو در سلامت اجتماعی که خود از اهالی گیلان است با اشاره ای به این مطلب گفت : با توجه به مشکلات پیش آمده کاملا مشخص است که بحران مدیریت داریم .
این استاد دانشگاه متذکر شد :با توجه به تعداد زمین لرزه ها تغییرات جوی، سیل، ریز گرد و بحران هایی که در کشور می بینیم مطمئنا باید برایش برنامه ریزی خوبی داشته باشیم.
وی خاطرنشان کرد: اولین مساله در مدیریت بحران آموزش دادن است . در رشته مدیریت بحران مقطع کارشناسی ارشد تنها حدود ۸۰۰نفر پذیرش می کنند ولی برای مدیریت بازرگانی سالی چهار هزار نیرو بر می دارد و این در کشوری که رتبه ششم مخاطرات را دارد قابل توجیه نیست، لذا نیروی متخصص در این بخش کم داریم .
گلزاری، فقدان آموزش عمومی را نیز یکی از مشکلات خواند و تصریح کرد: در بحث آموزش به شهروندان برای آمادگی قبل از بحران و پس از بحران خوب عمل نکرده ایم .
وی با اشاره به وجود نگاه مدیریت سنتی افزود: ما بحران ساختاری و سازمانی در همین مدیریت ها داریم . می گویند تماس هایی که مدیران ایرانی می گیرند ۱۳ برابر بیش از تماس های مدیران ژاپنی است؛ نگاه کدخدایی به خیلی از این مسائل را در بحث مدیریت در ایران شاهدیم .
این پژوهشگر و مشاور سازمان برنامه و بودجه ،بحث مهم دیگر را انتخاب مدیران دانست و افزود: انتخاب کردن مدیران در کشور ما خیلی به جناح های سیاسی ربط دارد و نماینده های مجلس نیز همیشه در انتخاب مدیران دخالت می کنند
وی خاطرنشان کرد: پس وقتی آموزش ضعیفی داشته باشیم قادر به انتخاب مدیران خوب آشنا با مفاهیم مدیریت بحران نخواهیم داشت .
گلزاری تصریح کرد: یک سیستم وقتی می تواند کارامد باشد که بتوانیم بدترین شرایط و اتفاق را در آینده پیش بینی کنیم برایش راهکار در نظر بگیریم و ارزیابی ریسک داشته باشیم ریسکهایی که در آینده امکان دارد برای هر شهر و منطقه ای اتفاق بیفتد ما برای آن بدترین روزها بهترین راهکارها را داشته باشیم و همیشه آماده باشیم که در آن شرایط سخت راهکاری داشته باشیم .
گلزاری با ابراز تاسف از این که به خاطر بخشنامه ای کردن و دستور از بالا به پایین بدون در نظر گرفتن ظرفیت های محلیخیلی جاها نتوانسته ایم از پتانسیل ها و ظرفیتهایمان استفاده کنیم افزود: این موجب شده که همه دنبال مداوای پس از بحرانند هیچکس دنبال پیشگیری نیست .
به اعتقاد وی راهکارها برای این مساله این است که ما از سرمایه اجتماعی بهره بگیریم و آن هم منوط به این است که اعتماد مردم به سیستم بر گردد تا بیشترین همکاری را با این بخش انجام دهند .
وی استفاده از پتانسیل های دانشگاه گیلان را ضروری خواند و با اشاره به این که ما استادان زیادی در زمینه ژئومورفولوژی، شهرسازی، مخاطرات ،جغرافیا، جامعه شناسی داریم این سئوال را مطرح کرد که چقدر در ستاد بحران به جز دانشگاه علوم پزشکی بقیه دانشگاه ها را مشارکت می دهند تا از نظرات آن اساتید استفاده شود؟
به اعتقاد وی ما نیاز به آموزش های اساسی به شهروندان داریم تا شهروندان به صورت کارا و موثر خیلی جاها ورود کنند.
گلزاری تاکید کرد:در انتخاب مدیران بحران باید به لیاقت و تخصص و تجربه افراد توجه شود تا برای انجام امور کاری از دستشان بر بیاید. بحثهایی مثل مدیریت بحران مدیریت پسماند سلامت با جان مردم در تماس است باید متخصص و مدیر بحران باشد که در شرایط سخت تصمیمات اساسی بگیرد و این سمتها را سیاسی نکنیم .
مدیریت بحران علمی که نادیده گرفته می شود
گیلان جزو پنج استان نخست به لحاظ بروز بلایای طبیعی است . زمین لرزه، سیل، برف و حریق جنگلها از مهمترین حوادث طبیعی است که این دیار سبز به طور متناوب و مکرر با آن دست به گریبانست.
بدیهی است که جلوی بسیاری از بلایای طبیعی از قبیل زمین لرزه و برف را نمی توان گرفت؛ با همه اینها باید برای ایجاد زیرساختهای مناسب، مدیریت وضعیت ، آمادگی برای شرایط و کاهش آسیب به ساکنان مناطق بحران زده و آسیب دیدگان برنامه داشت. از سویی حتی جلوی برخی از حوادث طبیعی نظیر سیل و یا آتش سوزی جنگل ها را با اشراف صحیح و داشتن برنامه می توان تا حد زیادی گرفت.
محمد کهنسال فارغ التحصیل مهندسی مکانیک از دانشگاه امیرکبیر، کنشگر اجتماعی و محیط زیستی و عضو هیات مدیره انجمن طرفداران توسعه انزلی در این باره گفت :
اگر بحران پیش رو از جمله موارد قابل پیش بینی مانند بارش شدید برف یا وقوع سیل باشد باید نکات مهمی چون تخمین ابعاد واقعه پیش رو ، پیش بینی زمان وقوع و طول زمان از شروع تا پایان ، بررسی اتفاقات مشابه در سالهای گذشته و نقد عملکرد مدیریت بحران ، بررسی نقاط و تاسیسات آسیب پذیر ، ارزش گذاری مسیرهای ارتباطی ، بررسی توانمندی های انسانی و ماشین آلاتی مورد توجه قرار گیرد.
وی اظهار داشت: با داشتن و پیش بینی این داده های اولیه می توان اقدام به برنامه ریزی برای مقابله با بحران نمود که در این مرحله توجه به چند نکته از ضروریات است :
– در صورت کافی نبودن امکانات سریعا درخواست کمک صورت پذیرد.
– متناسب با ابعاد واقعه اطلاع رسانی انجام و راهکار های لازم به مسئولین و مردم توصیه شود.
– اخطارها و محدودیت ها و ممنوعیت ها به اندازه کافی اطلاع رسانی شود.
– وضعیت اقلام مهمی مانند سوخت، آرد، مواد غذایی بررسی شود.
– پکهای غذایی و بهداشتی به تعدادی تهیه شود.
– ظرفیت بخش خصوصی و سازمان های مردم نهاد به کار گرفته شود.
– تیم های مدیریت تشکیل و شیفت بندی لازم برای عوامل انسانی و ماشین آلات صورت پذیرد.
– ماشین آلات به نزدیکی محل ماموریت احتمالی منتقل شوند .
– مواردی که می توانند مشکلات ثانویه ایجاد نمایند مانند درختهای بلند، بیلبوردها، تیرهای برق مستعد سقوط و… مورد وارسی قرار گیرند.
وی خاطرنشان کرد بدیهی است در صورتیکه بحران به خوبی مدیریت نشود؛ یا پیش بینی ها غلط بوده یا برنامه ریزی به درستی انجام نشده یا در حین اجرا تیم اجرایی قصور نموده است.
در اتفاق اخیر استان گیلان اطلاع رسانی رسانه های عمومی نشان می دهد پیش بینی های اولیه در خصوص اصل داستان صورت پذیرفته بود و حتی به نظر می رسد حجم واقعه رخ داده کمتر از پیش بینی ها بود بنابراین به نظر می رسد مشکل در برنامه ریزی بوده و تیمهای تشکیل شده تناسبی با واقعه پیش رو نداشته و در این خصوص سهل انگاری صورت گرفته است.
شوربختانه اینکه این اتفاق برای اولین بار رخ نداده و در حدود پانزده سال گذشته چندمین بار است که گیلان و رشت با این مشکل مواجه می شوند و این بیانگر یک مشکل بزرگتر است.
این فعال اجتماعی خاطرنشان کرد: به نظر می رسد اتفاقات گذشته به درستی ثبت و ضبط نگردیده است.
وی افزود: اساسا بسیاری از ادارات یک اداره یا دایره یا واحد تحت عنوان حوادث و اتفاقات دارند که گرچه ظاهرا رفع حوادث و اتفاقات از وظایف این واحد است اما نکته مهمتر که احتمالا مورد غفلت قرار گرفته این است که با ثبت دقیق اتفاقات می توان به لحاظ آماری نقاط آسیب پذیرتر هر تاسیساتی را شناخته و ضمن تقویت آنها در برنامه های میان مدت در هنگام وقوع بحران این نقاط ضعف را بیش از پیش مورد توجه قرار داد.
بعنوان مثال مطمئنا در یک شبکه به هم پیوسته برق ممکن است بخش هایی ضعیف تر بوده و با کمترین شوکی دچار قطع برق شوند، مشابه این پدیده در خصوص گاز و آب نیز وجود داشته و حتی در خصوص راه های مواصلاتی نیز همین گونه است.
بنابراین این احتمال وجود دارد که یا در اتفاقات سال های گذشته گزارش دقیق و منسجمی تهیه نشده و به عبارتی با روبه راه شدن اوضاع به فراموشی سپرده شده یا گزارش تهیه اما پس از آن بایگانی شده و خاک خورده و حتی هنگام وقوع مجدد اتفاق مشابه نیز مورد توجه قرار نگرفته است.
لزوم تخصیص اعتبار برای تقویت زیرساختها، انتخاب مدیران کارآمد
معاون رییس جمهور در سفر به گیلان از اختصاص ۵۰ میلیاردتومان برای جبران خسارت برف در گیلان خبر داد. مبلغی که با توجه به حجم بالای کاستی ها به اذعان صاحب نظران کافی نیست .انتظار می رود دولت با تخصیص اعتبارات کافی غبار محرومیت سالیان را که هر بار در بحران ها به شدت نمایان می شود از روی زیبای این استان سبز دلخون بزداید .
برنامه ریزی صحیح و مدیریت بر هزینه کرد اعتبارات ، انتخاب افراد شایسته و دارای تخصص و تجربه در بخش مدیریت بحران و برنامه ریزی منسجم برای این بخش ، آموزش عمومی از طریق رسانه های همگانی و جدی گرفتن پیشگیری از نکات الزامی برای جلوگیری از وقوع چند باره این بحران هاست.
وقوع مکرر بحران های طبیعی در گیلان نه تنها بر زیرساختها بلکه بر روح و جان مردم استان که هم اکنون نیز بر اساس شواهد آستانه تحملشان به شدت پایین آمده تاثیرات سوء خواهد گذاشت .
گیلان بدون مخاطرات طبیعی هم اکنون از حجم بالای پسماندها و پسابها و آلودگی محیط زیست و منابع آبی و آمار بالای بیکاری در رنج است.
موج مهاجرتها، کاهش شدید موالید ، آمار بالای درگیری، افزایش طلاق و خودکشی پیامدهای بی توجهی به تامین آسایش و آرامش این مردم است مردمی که روزهای متوالی بدون برق و آب و آذوقه در سرما بدون امید انتظار می کشند.
مباد که گیلان از پردیس رویایی ایرانیان به کابوس ساکنان و گردشگران تبدیل شود.
